ايران كالا

ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم ميلادي بنياد بسياري از كشورهاي كهن ومتمدن در آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت ونفوذ آن در تركستان غربي وپنجاب از يك طرف واسپانيا از طرف ديگر گسترش يافت. به اين ترتيب با پيدايش تغييرات اساسي در سرزمينهاي مذكور،هنر وتمدن كهن آسيا، شمال آفريقا وحتي بخشي از اروپا دگرگون شد وشالوده هنرهاي اسلامي كه تركيبي از هنر حكومتهاي مغلوب (مانند ساسانيان وحكومت بيزانس) با فرهنگ اسلامي بود،شكل گرفت[1].

بدين وسيله از خليج بنگال تا كرانه اقيانوس اطلس هنري با كيفيتي خاص به دست ملتها واقوام تحت سلطه اسلام پديدار شد كه ديدي خاص داشت وآن اعتقاد به اصول ومباني وتعاليم اسلام مانند توحيد ومبارزه با شرك بود. بنابراين هنرمندان از سنتهاي گذشته قسمتهايي را پسنديده و مورد استفاده مجدد قرارداده اند كه حتي الامكان وابسته به ديانت بوده و شيوه هاي هنري آن مغايرو متناقض با بيش و اعتقاد جديدآنان نباشد. در اين ميان خصيصه ها و ويژگيهاي هنري ايران زمين مي توانست بيشتر از ديگر هنرها جوابگوي اين نياز باشد و با آن هماهنگي معنوي بيابد.

تشكيل هنر اسلامي تقريبا، با روي كار آمدن سلسله اموي در سال 41 هجري مصادف بود و اين امر با انتقال مركز خلافت از مدينه به دمشق بي ارتباط نبوده تغيير مركز حكومت، مسلمانان را مستقيما با هنر بيگانه يعني هنر ايران و رودم آشنا كرد و از همين زمان بود كه هنر دوره بني اميه، كه التقاطي از هنر سرزمينهاي همجوار بود، راه تازه اي در پيش گرفت[2].

هنر اموي بر اثر رويارويي دين و دولت جديد مسلمانان با سنتهاي خاور نزديك پديد آمده در واقع تمدن امويان در عين حال كه تازه بود، سنتي وكهن نيز بود تازه از اين نظر كه در پي قالب هاي فكري،ديواني وفرهنگي متناسب با مردم، انديشه هاي جديد ونگرش هاي نوبود: وسنتي از اين حيث كه در جهان مفتوحه خود به دنبال اين قالبها مي گشت. امويان با گزينش الگوهاي خود،نه تنها آنها را به روشي خلاق در هم آميختند بلكه بتدريج آنها را بهبود هم بخشيدند شالوده اي محكم براي تحولات آينده جهان اسلام پديد آوردند. امويان با تختگاهشان دردمشق و لشكركشيهاي متعدد عليه بيزانس، بهتر از هر حكومت ديگر با گذشته مسيحي خاور نزديك آشنا بودند ونيز مي دانستند كه حكمرانان امپراتوري وسيعي هستند ؛ و بخش شرقي امپراتوري آنها يعني ايران و آسياي مركزي، بيشترين غنائم را دراختيار آنها قراردادند وديدگاهي از روشنترين نمودها وتاثيرات هنري جهاني جديد ودلفريب را پيش روي آنها گشودند[3].

در دوره امويان در زمينه احداث بناهاي مذهبي و غيرمذهبي فعاليت قابل توجهي صورت گرفت؛ ازجمله ميتوان به بناهاي قبه الصخره، مسجد جامع دمشق، قصرالعمره و كاخ المشتي اشاره كرد كه از شاهكارهاي معماري اوايل اسلام به حساب مي آيند.

منع صورت پردازي و تصوير سازي در آغاز ظهور اسلام موجب ركورد هنر نقاشي در كشورهاي تحت تسلط حكومت اسلامي شد. و از اين رو تزئينات ونقوش به شكلهاي خطي، هندسي وانتزاعي بدل شد. از سوي ديگر اقوام عرب خودعموما بيابانگرد و چادرنشين بودند و لذا سابقه وسبكي در معماري و ديگر هنرهاي اصلي نداشتند وهنرشان منحصر بود به نساجي و حصيربافي وساخت بت هاي مختلفي در هيات جانوران.اما بعدها بود كه ضرورت ساخت مكان عبادت مسلمين و برپايي مساجد باعث شكل گيري هنر معماري اسلامي شد كه تجلي آن را در طيف مختلفي از مساجد دوره هاي اسلامي شاهد هستيم.

بناهاي اسلامي پيوند نزديكي با نحوه عبادات روزانه مسلمانان دارد. رواج نماز جماعت نياز به مكان بزرگي براي اجتماع مسلمين داشت. اين مكانها در آغاز خانه هاي ساده اي بودند كه با شاخ وبرگ نخل پوشيده شده بود.اما با پيشرفت وفتوحات مسلمين در سده هاي نخستين ضرورت ساخت بناهاي عظيمي كه گوياي عظمت آيين جديد مسلمين باشد. ضرورت يافت[4].

آندره گدار هنر معماري دوره را اين چنين توصيف مي كند: «معماري اسلام در حالي شروع به كار كرد كه فاقد هر گونه علم واطلاع وسابقه باستاني درهنر معماري بود به عبارت بهتر، كاررا با دست خالي شروع كرد. اسلام هنگامي كه اداره امور امپراتوري وسيع خود را به دست گرفت مي بايست خواهي نخواهي به تمام نيازمنديها پاسخ مي داد. ساخت بنا هم يكي از آنها بود. بنابراين هر چه از عوامل ومصالح معماري در اطراف خود يافت به كار گرفت ، بدون آنكه نظري نسبت به انتخاب آنها داشته باشد و بدون آنكه اقتضاي انتخاب كردن وجود داشته باشد يا بخواهد انتخاب كند. در مرحله اول تمام اقسام طاق را همچون طاق سوري،رومي، بيزانسي و ايراني را مورد استفاده قرار دارد وستونها وجزرها،آجر وسنگ مرمر، موزائيك،نقاشي ،حجاري وتمام طرق ساختمان وتزئين را كه در كشورهاي مفتوحه معمول بود، به كار برد. در آغاز كارفقط فرمان مي داد و سفارش مي كردولي در چگونگي كار مداخله نمي كرد. اما كمي بعد در راه تربيت وتكامل كارپيشرفت كرد وطولي نكشيد كه در آنچه از ديگران تقليد كرده بود تجديد نظر كرد و آنهايي را كه با ماهيت ومقتضاي او سازگاري نداشت وغريب مي نمود و يا با سليقه اش منطق نبود، حذف كرد و درواقع از كسوت سازنده به كسوت معمار ارتفاع يافت[5].

به طور كلي بناهاي دوره اسلامي را ميتوان به دو گروه عمده تقسيم كرد:

1-بناهاي مذهبي. شامل مساجد، آرامگاهها، مدارس، حسينيه ها،تكايا ومصلي ها

2-بناهاي غيرمذهبي شامل پلها، كاخها، كاروانسراها ، حمامها، بازارها ، قلعه و آب انبارها

هنر اسلامي بيشتر به ابنيه اي مانند مساجد، عبادتگاهها،زيارتگاه ها و امامزاده ها مي پرداخت. مركز هر آبادي وجمعيتي مسجد بود كه در اطراف آن مراكز و اماكن ضروري، تعليماتي ،عام المنفعه ،تشريفاتي وسپس بازار و خانه ها قرار مي گرفتند.

فهرست مطالب

مقدمه................................................................... 1

هنرومعماري دوران قاجار....................................................... 10

موقعيت مكاني امامزاده زيد................................................. 17

سلسله نسبت امامزاده زيد................................................... 25

بقعه امامزاده زيد وهنرهاي تزئيني آن.................................... 28

نوع بهره برداري از بقعه امامزاده زيد.............................................. 40

شرح حال آصف الدوله (باني حرم وگنبد امامزاده زيد)........................ 41

موقعيت مكاني امامزاده يحيي................................................. 55

سلسله نسب امامزاده يحيي............................................ 56

نوع بهره برداري از بقعه امامزاده يحيي............................. 67

طرح حفاظتي امامزاده زيد..................................................... 68

ضوابط طرح حريم حفاظتي منطقه بازار تهران.............................. 69

پيشنهادات حفاظتي و مرمتي................................................. 73

فهرست منابع........................................................................ 76

ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم ميلادي بنياد بسياري از كشورهاي كهن ومتمدن در آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت ونفوذ آن در تركستان غربي وپنجاب از يك طرف واسپانيا از طرف ديگر گسترش يافت. به اين ترتيب با پيدايش تغييرات اساسي در سرزمينهاي مذكور،هنر وتمدن كهن آسيا، شمال آفريقا وحتي بخشي از اروپا دگرگون شد وشالوده هنرهاي اسلامي كه تركيبي از هنر حكومتهاي مغلوب (مانند ساسانيان وحكومت بيزانس) با فرهنگ اسلامي بود،شكل گرفت[1].

بدين وسيله از خليج بنگال تا كرانه اقيانوس اطلس هنري با كيفيتي خاص به دست ملتها واقوام تحت سلطه اسلام پديدار شد كه ديدي خاص داشت وآن اعتقاد به اصول ومباني وتعاليم اسلام مانند توحيد ومبارزه با شرك بود. بنابراين هنرمندان از سنتهاي گذشته قسمتهايي را پسنديده و مورد استفاده مجدد قرارداده اند كه حتي الامكان وابسته به ديانت بوده و شيوه هاي هنري آن مغايرو متناقض با بيش و اعتقاد جديدآنان نباشد. در اين ميان خصيصه ها و ويژگيهاي هنري ايران زمين مي توانست بيشتر از ديگر هنرها جوابگوي اين نياز باشد و با آن هماهنگي معنوي بيابد.

تشكيل هنر اسلامي تقريبا، با روي كار آمدن سلسله اموي در سال 41 هجري مصادف بود و اين امر با انتقال مركز خلافت از مدينه به دمشق بي ارتباط نبوده تغيير مركز حكومت، مسلمانان را مستقيما با هنر بيگانه يعني هنر ايران و رودم آشنا كرد و از همين زمان بود كه هنر دوره بني اميه، كه التقاطي از هنر سرزمينهاي همجوار بود، راه تازه اي در پيش گرفت[2].

هنر اموي بر اثر رويارويي دين و دولت جديد مسلمانان با سنتهاي خاور نزديك پديد آمده در واقع تمدن امويان در عين حال كه تازه بود، سنتي وكهن نيز بود تازه از اين نظر كه در پي قالب هاي فكري،ديواني وفرهنگي متناسب با مردم، انديشه هاي جديد ونگرش هاي نوبود: وسنتي از اين حيث كه در جهان مفتوحه خود به دنبال اين قالبها مي گشت. امويان با گزينش الگوهاي خود،نه تنها آنها را به روشي خلاق در هم آميختند بلكه بتدريج آنها را بهبود هم بخشيدند شالوده اي محكم براي تحولات آينده جهان اسلام پديد آوردند. امويان با تختگاهشان دردمشق و لشكركشيهاي متعدد عليه بيزانس، بهتر از هر حكومت ديگر با گذشته مسيحي خاور نزديك آشنا بودند ونيز مي دانستند كه حكمرانان امپراتوري وسيعي هستند ؛ و بخش شرقي امپراتوري آنها يعني ايران و آسياي مركزي، بيشترين غنائم را دراختيار آنها قراردادند وديدگاهي از روشنترين نمودها وتاثيرات هنري جهاني جديد ودلفريب را پيش روي آنها گشودند[3].

در دوره امويان در زمينه احداث بناهاي مذهبي و غيرمذهبي فعاليت قابل توجهي صورت گرفت؛ ازجمله ميتوان به بناهاي قبه الصخره، مسجد جامع دمشق، قصرالعمره و كاخ المشتي اشاره كرد كه از شاهكارهاي معماري اوايل اسلام به حساب مي آيند.

منع صورت پردازي و تصوير سازي در آغاز ظهور اسلام موجب ركورد هنر نقاشي در كشورهاي تحت تسلط حكومت اسلامي شد. و از اين رو تزئينات ونقوش به شكلهاي خطي، هندسي وانتزاعي بدل شد. از سوي ديگر اقوام عرب خودعموما بيابانگرد و چادرنشين بودند و لذا سابقه وسبكي در معماري و ديگر هنرهاي اصلي نداشتند وهنرشان منحصر بود به نساجي و حصيربافي وساخت بت هاي مختلفي در هيات جانوران.اما بعدها بود كه ضرورت ساخت مكان عبادت مسلمين و برپايي مساجد باعث شكل گيري هنر معماري اسلامي شد كه تجلي آن را در طيف مختلفي از مساجد دوره هاي اسلامي شاهد هستيم.

بناهاي اسلامي پيوند نزديكي با نحوه عبادات روزانه مسلمانان دارد. رواج نماز جماعت نياز به مكان بزرگي براي اجتماع مسلمين داشت. اين مكانها در آغاز خانه هاي ساده اي بودند كه با شاخ وبرگ نخل پوشيده شده بود.اما با پيشرفت وفتوحات مسلمين در سده هاي نخستين ضرورت ساخت بناهاي عظيمي كه گوياي عظمت آيين جديد مسلمين باشد. ضرورت يافت[4].

آندره گدار هنر معماري دوره را اين چنين توصيف مي كند: «معماري اسلام در حالي شروع به كار كرد كه فاقد هر گونه علم واطلاع وسابقه باستاني درهنر معماري بود به عبارت بهتر، كاررا با دست خالي شروع كرد. اسلام هنگامي كه اداره امور امپراتوري وسيع خود را به دست گرفت مي بايست خواهي نخواهي به تمام نيازمنديها پاسخ مي داد. ساخت بنا هم يكي از آنها بود. بنابراين هر چه از عوامل ومصالح معماري در اطراف خود يافت به كار گرفت ، بدون آنكه نظري نسبت به انتخاب آنها داشته باشد و بدون آنكه اقتضاي انتخاب كردن وجود داشته باشد يا بخواهد انتخاب كند. در مرحله اول تمام اقسام طاق را همچون طاق سوري،رومي، بيزانسي و ايراني را مورد استفاده قرار دارد وستونها وجزرها،آجر وسنگ مرمر، موزائيك،نقاشي ،حجاري وتمام طرق ساختمان وتزئين را كه در كشورهاي مفتوحه معمول بود، به كار برد. در آغاز كارفقط فرمان مي داد و سفارش مي كردولي در چگونگي كار مداخله نمي كرد. اما كمي بعد در راه تربيت وتكامل كارپيشرفت كرد وطولي نكشيد كه در آنچه از ديگران تقليد كرده بود تجديد نظر كرد و آنهايي را كه با ماهيت ومقتضاي او سازگاري نداشت وغريب مي نمود و يا با سليقه اش منطق نبود، حذف كرد و درواقع از كسوت سازنده به كسوت معمار ارتفاع يافت[5].

به طور كلي بناهاي دوره اسلامي را ميتوان به دو گروه عمده تقسيم كرد:

1-بناهاي مذهبي. شامل مساجد، آرامگاهها، مدارس، حسينيه ها،تكايا ومصلي ها

2-بناهاي غيرمذهبي شامل پلها، كاخها، كاروانسراها ، حمامها، بازارها ، قلعه و آب انبارها

هنر اسلامي بيشتر به ابنيه اي مانند مساجد، عبادتگاهها،زيارتگاه ها و امامزاده ها مي پرداخت. مركز هر آبادي وجمعيتي مسجد بود كه در اطراف آن مراكز و اماكن ضروري، تعليماتي ،عام المنفعه ،تشريفاتي وسپس بازار و خانه ها قرار مي گرفتند.

فهرست مطالب

مقدمه................................................................... 1

هنرومعماري دوران قاجار....................................................... 10

موقعيت مكاني امامزاده زيد................................................. 17

سلسله نسبت امامزاده زيد................................................... 25

بقعه امامزاده زيد وهنرهاي تزئيني آن.................................... 28

نوع بهره برداري از بقعه امامزاده زيد.............................................. 40

شرح حال آصف الدوله (باني حرم وگنبد امامزاده زيد)........................ 41

موقعيت مكاني امامزاده يحيي................................................. 55

سلسله نسب امامزاده يحيي............................................ 56

نوع بهره برداري از بقعه امامزاده يحيي............................. 67

طرح حفاظتي امامزاده زيد..................................................... 68

ضوابط طرح حريم حفاظتي منطقه بازار تهران.............................. 69

پيشنهادات حفاظتي و مرمتي................................................. 73

فهرست منابع........................................................................ 76